ولقد یسَّرنا القرآن للذِّکر وهل من مدّکر ( قمر/ 17 و 22 و 32 و 40 )

داستان ها در هدایت بشر نقش مهمی دارند

ترجمه آیه: و قطعا ما قرآن را برای پندآموزی آسان کرده ایم پس آیا پند گیرنده ای هست؟

1. این آیه ترجیع بند سوره قمر است که بعد از چند آیه و پس از نقل داستان یکی از انبیاء و عذابی که بر قوم او نازل شده است این آیه تکرار می شود.

2. ذکر، علم و معرفتی است که در دل انسان حاضر است و برای فهم آن نیازی به برهان و یا حتی تأمل و اندیشیدن نیست و منظور از ذکر در این آیه اسماء و صفات الهی و یا مفاهیم نورانی قرآن است که در دل مؤمن حاضر است.

3. با استناد به این آیه قرآن کتابی است که مفاهیم آن به آسانی در خاطرها می ماند. بعضی از مفسرین ( مثل طبرسی ) منظور از آسان بودن به یاد ماندن مفاهیم قرآنی را به معنی آسان بودن ازبر کردن قرآن گرفته اند و گفته اند که لحن، آهنگ، کلمات و حروف قرآن طوری است که ازبر کردن آیات قرآن را آسان نموده است و برخی معتقدند منظور  از این آسان بودن، نقل مفاهیم بسیار عمیق در ضمن قصه ها و داستان ها می باشد که قرآن را آسان نموده است و لذا خواندن و پند گرفتن از قرآن برای همه اقشار و سنین آسان است.

4. همچنین به استناد همین آیه می توان گفت که قرآن دارای مفاهیم بسیار عمیق است ولی خداوند برای انسان ها آن مطالب را آسان نموده است و تفاسیری که نگاهی عمیق، فلسفی و کلامی به قرآن داشته اند درست بوده و عده ای باید برای استخراج و فهم و انتقال آن مفاهیم تمام تلاش خود را بنمایند.

5. داستان ها مفاهیم عمیق و دشوار را آسان و ماندگار می کنند و نباید از آن و نقشی که می تواند در جامعه برای هدایت همه اقشار و سطوح سنی ایفا می کند غافل بود.

6. انسان برای هدایت خود به نکات هدایتگری که فراموشش نشود نیازمند است. پس مشکل اساسی انسان در مسیر هدایت بیشتر فراموشی و غفلت است و لذا حجم زیادی از برنامه های فرهنگی در جامعه اسلامی باید از جنس یادآوری و از بین بردن غفلت و فراموشی باشد نه تعلیم و آموزش مفاهیم عمیق دینی. هرچند تعلیم و تعلم یک اقدام اساسی در جامعه می باشد و از ضرورت برخوردار است. 

یَومَ تُبلَی السَّرائِر (طارق /9) روزی که رازها آشکار می شود.

نیت اعمال در دنیا مخفی است و تنها اعمالی که مخلصانه انجام گیرد قبول خواهد شد

1-    سرّ به معنی پرده است و این جهان دارای سرّ است یعنی انسان ها می توانند اعمال و افکار خود را بپوشانند. پوشاندن اعمال خوب نشانه اخلاص است و اجر و پاداش آن بیشتر از اعمالی است که به صورت آشکار انجام می شود و پوشاندن اعمال بد می تواند دو انگیزه داشته باشد یا برای نفاق است که بدترین کارها می باشد و عذاب مجرم را می افزاید و یا به دلیل تبعیت از دستور خداوند مبنی بر کتمان فحشاء و جلوگیری از اشاعۀ آن است که در این صورت عذاب فرد گنهکار به خاطر پوشاندن آن کمتر می شود و حتی ممکن است مورد عفو الهی قرار گیرد.

2-   برخلاف این دنیا، آخرت دارای سر نیست. پشت پرده ها و اسرار در آن روز آشکار می گردد و باعث افتخار مومنان و صالحان و سرافکندگی مجرمان خواهد بود. البته روایات ذیل این آیه که به عنوان تفسیر از زبان معصومین (ع) نقل شده است بیشتر اعمالی را سرّ دانسته اند که اعمال نیک و فرائض الهی هستند که مخلصانه و پوشیده از دید سایرین انجام می گیرند و مثل حدیثی که از پیامبر اکرم نقل شده است که قال رسول الله (ص): ضَمَّن اللهُ خَلقَه اربعَ خصالٍ الصَلوه و الزَکاه و صُوم شَهر رَمضان والغُسلُ من الجنابه و هی السَّرائر التی قال الله تعالی یَومَ تُبلَی السرائر

      پیامبر اکرم(ص) فرمود: خداوند پاداش چهار عمل را برای بندگانش ضمانت کرده است: نماز، زکات، روزه ماه رمضان و غسل جنابت. و این  اعمال همان سرائر و رازهایی هستند که خداوند فرموده است: روزی که رازها آشکار می شود.                

3-    این آیه بیشتر به نیت انسان ها در اعمالشان دلالت دارد که در این جهان همیشه مخفی است. در روز قیامت اعمال انسان باتوجه به نیت ارتکاب آنها سنجیده می شود و اعمال فاسد از صالح تمیز داده خواهد شد.

لَقَد خَلَقْنَا الانسانَ فی کَبَد (بلد / 4) همانا به تحقیق ما انسان را در سختی و رنج آفریدیم.

دنیا و آخرت بدون تلاش و تحمل سختی به دست نمی آید

1- کبد به معنی رنج،‌ مشقت،‌سختی و خستگی است و بعد از دو قسم که در آیات قبل آمده است خداوند از یک سنّت قطعی الهی خبر می‌دهد که خلقت انسان در رنج و مشقت است.

2- این آیه در مقام دلداری از نبی‌اکرم(ص) است که در راه اسلام بسیار رنج کشیده است. وقتی همه گرفتار یک بلا شوند قابل تحمل‌تر خواهد بود. (البلیّه اذا عمّت طابت، بلا وقتی عمومی می‌شود گوارا می‌گردد.) و خداوند می فرماید ای پیامبر تنها شما در رنج نیستی و دنیا همین است که همه در رنجند. البته کاربرد این آیه فراتر از نبی‌اکرم (ص) می‌باشد و برای همه بشریت دلداری می‌دهد.

3- هر چند انسان هر نعمتی را که مطالبه می کند دوست دارد آسان و بدون رنج به دست آید ولی در این دنیا هیچ نعمتی بدون تحمل رنج، زحمت، ناملایمات و یا غم و اندوه حاصل نمی‌شود. تمام شئون زندگی انسان در این جهان با رنج و درد و زحمت و غم و اندوه احاطه شده است.

4- انسان به دنبال آخرت باشد یا به دنبال دنیا و رفاه و آسایش و یا در پی کسب علم و دانش باشد در هر صورت رسیدن به این اهداف نیازمند تلاش، تحمل درد و رنج و سختی و مشقت است. انسانهایی که این سنت قطعی الهی را درست درک کرده‌اند و رنج و تعب را در این جهان به جان می‌خرند و همیشه برای جهاد آماده هستند به هدف خود می‌رسند و آنها که تحمل مشقت ندارند نه در این دنیا و نه در آخرت به سعادت نخواهند رسید.

5- این آیه در ضمن پیامی به کسانی دارد که در این دنیا به دنبال رفاه و آسایش هستند و هدف خود را رسیدن به آن قرار داده‌اند و می‌خواهد به صراحت بگوید که چنین هدفی انحرافی و خطاست. دنیا محل تحمل سختی است و تنها آخرت است که محل آسایش و آرامش ابدی می‌باشد و باید برای زندگی با مشقت در تمام عمر آماده باشیم. در یک حدیث قدسی خداوند به پیامبرش می‌فرماید: مردم در دنیا به دنبال راحتی و آسایش هستند در حالی که من آن را در بهشت قرار داده‌ام.

إنَّ فی ذلک لَذکری لِمَن کان له قَلْبٌ أوْ ألْقی السَّمع و هو شهید (ق/ 37)

اگر نمی توانیم راه درست را خودمان پیدا کنیم حتما از آگاهان و رهروان طریق سعادت پیروی کنیم

ترجمه آیه: به‌درستی که در این معنا تذکری است برای هر کس که فهم داشته باشد و گوش فرا دهد و حاضر باشد.

1- کلمة قلب به معنای نیرویی است که آدمی بوسیله آن تعقل می‌کند و حق را از باطل و مضر را از مفید و خیر را از شر تشخیص می‌دهد و القاء سمع به معنی گوش دادن و پیروی کردن است و قرآن در این آیه انسانها را به دو دسته تقسیم کرده است. عده‌ای که خود دارای قوة عاقله هستند و قادر به تشخیص خوب از بد هستند و عده‌ای که قوة تفکرشان قوی نیست ولی علمای راستین را می‌شناسد و با پیروی از آنها راه خود را پیدا می‌کند. قرآن هر دو دسته را تأیید می‌نماید و می توان از این نوع دسته‌بندی، گروه سوم را نیز تشخیص داد که از روی لجبازی عبرت نمی‌گیرند و مسیر حق را نمی‌روند. امیر مؤمنان علی (علیه‌السلام) مردم را به سه دسته تقسیم می‌کند: دانشمند الهی و آموزنده‌ای که قصد رستگاری دارد و انسانهای پشه مانند که سرگردانند. (نهج‌البلاغه حکمت 147)

2- این معنی از آیه در جاهای دیگر قرآن نیز آمده است مثلا در سورة ملک خداوند از زبان اهل جهنم می‌فرماید که اگر می‌شنیدیم و یا تفکر می‌کردیم اهل آتش دوزخ نمی‌شدیم. (ملک / 10) یعنی راه های هدایت عبارت از تعقل و پیروی از رهروان طریق حق می باشد.

3- منظور از «ذلک» اشاره به قصه‌های عبرت آموز امت‌های پیشین است که هلاک شده‌اند و در قرآن قصة آنها آمده است. وقتی حادثه ای رخ می دهد و یا واقعه ای تاریخی نقل می شود یا قوه عاقله انسان قوی است و خودش تحلیلی از آن ارائه می دهد و عبرت های آن را برای خودش و دیگران استخراج می کند ویا فرد از تحلیل و نکات هدایتگر دیگران که قابل اعتماد باشند استفاده می کند و راه هدایت را پیدا می کند. داستان باعث خواب بچه‌ها و بیداری بزرگان است.

4- از واژه شهید به معنی گواه سه شرط عبرت گرفتن از قصه‌ها و حوادثی که در جهان رخ می‌دهد استفاده می‌شود اول اینکه انسان خود حاضر باشد یعنی هوشیار و غیرمشغول به چیزهای سرگرم‌‌کننده و لهو و لعب باشد دوم آگاه از صحّت حادثه باشد و بدون تحقیق و دقت هر قصه و حادثه‌ای را نپذیرد. و سوم خود اراده و قصد شنیدن و عبرت گرفتن را داشته باشد.

مَا یَلْفِظُ مِن قولٍ الّا لدیه رَقیبٌ عتید (ق/ 18)

بیشترین گناه انسان ها بوسیله زبان می باشد

ترجمه آیه: و هیچ سخنی انسان نمی‌گوید مگر اینکه آن سخن توسط فرشته‌ای مأمور و مراقب ثبت می‌شود.

1- رقیب به معنی مراقب و نگهبان و عتید به معنی حاضر و آماده است صفات رقیب و عتید به هر دو فرشته الهی متعلق است. یعنی دو فرشته در سمت راست و چپ  انسان مراقب و حاضرند تا تمام اعمال انسان را ثبت کنند. (در روایات آمده است رقیبان و عتیدان یعنی دو فرشته مراقب و حاضر)

2- تمام اعمال، حرکات و سکنات انسان توسط فرشتگان ثبت می‌شود ولی در این آیه به دلیل اهمیت بسیار بالای زبان که اکثر گناهان انسان مربوط به زبان است فقط به زبان پرداخته شده است. در کتب اخلاقی بیش از 80 نوع گناه برای زبان انسان شمرده شده است و باید انسان در مقایسه با سایر اعضاء خود از زبان بیشتر مراقبت کند.

3- فرشتگان الهی تمام اعمال خوب و بد انسان را ثبت می‌کنند. در روایات آمده است که وقتی بنده‌ای نیّت خیر می‌کند فرشتگان یک ثواب برای او می‌نویسند و اگر آن را انجام دهد ده ثواب می‌نویسند ولی اگر نیت انجام کار بد کرد آن را نمی‌نویسند و اگر انجام داد فرصت توبه می‌دهند. اگر تا هفت ساعت بعد از ارتکاب گناه توبه نکرد یک گناه در نامه اعمال او نوشته می‌شود.

4- در روایات به عنوان یکی از راهکارهای کنترل زبان به سکوت تأکید شده است و زیاد حرف زدن مورد نکوهش قرار گرفته است.  قال علی (علیه‌السلام): مَن کثر کلامه کثر خَطَؤه و من کثر خطؤُه قلّ حیاؤُه و مَن قَلّ حیاؤه قل وَرَعُه و مَن قَلّ وَرَعُه مات قلبه و مَن مات قلبه دخل النّار، هر کس زیاد حرف بزند لغزشش زیاد می‌شود و هر کس لغزشش زیاد شود (زیاد عذرخواهی می کند و هر کس عذرخواهی‌اش زیاد شود) حیائش کم می‌شود و هر کس حیائش کم شود جسارت به انجام گناهش بیشتر می‌شود (خدا ترسی‌اش کم می‌شود) و هر کس خدا ترسی‌اش کم شود قلبش مرده است و هر کس قلبش بمیرد داخل آتش می‌شود.

وَ لقد خلقنا الانسان و نَعْلمُ ما تُوَسْوِسُ به نَفْسهُ و نحن أقربُ الیه من حَبلِ الوَرید (ق/16)

انسان محضر خداوند است و نباید غیر خدا را در دل خود جای دهد

ترجمه آیه: و مسلّماً  ما انسان را خلق کردیم و ما به وسوسه‌های نفسانی او بخوبی آگاهیم و به انسان از رگ گردن او نزدیک‌تریم.

1- وسوسه خطور افکار زشت و ناپسند در دل می‌باشد و ریشه این لغت وسواس است به معنی صدای زیور آلات زنان و یا سخنی که درِگوشی و آهسته گفته شود که هر دو بر دل انسان مؤثر هستند.

2- یکی از ویژگی‌های این آیه استمرار است یعنی هم خلقت انسان از زمان آغاز بی وقفه استمرار دارد و هم تا زمانی که هستی او باقی است، لحظه ای خداوند از خطورات قلبی انسان غافل نیست و همواره از رگ قلب انسان به او نزدیکتر است (و این امر لحظه‌ای انقطاع ندارد).

3- این آیه دلالت بر قدرت و علم خداوند دارد. علمی که از لایة اتفاقات ظاهری عبور می کند و به کنه و باطن حوادث مثل خطورات قلبی انسان می‌رسد. خداوند از تردیدها، اراده‌ها، هواها و هر آنچه که در قلب انسان رخ می‌دهد آگاه است.

4- تعبیر نزدیکی خداوند به انسان از رگ گردن، بیانی عام فهم است و در رابطه خداوند با انسان نه تنها این تعبیر صادق است بلکه تعابیری از این محکم‌تر نیز در قرآن وجود دارد. اِنَّ الله یحول بین المرء و قلبه (انفال/24) یعنی خداوند حائل بین انسان و قلبش است و از خود انسان به خودش نزدیکتر است.

5- وسوسه در مراحل حدیث نفس و یا میل درونی مؤاخذه ندارد و از سوی خداوند بخشوده شده است ولی وقتی با اختیار قلب در امری حکم می‌کند و چیزی را تأیید و یا رد می‌کند (اعتقاد) و یا قصد انجام فعلی را در درون پیدا می‌کند و مقدمات آن را در عمل فراهم می کند مؤاخذه دارد.

6- ریشه وسوسه یا خود انسان و شهوات اوست و یا شیطان است که شامل شیاطین از جنس انسان و جنّ می‌شود که خداوند آنها را خنّاس نام می‌نهد.

7- از این آیه فهمیده می‌شود که توجه به علم خداوند و احساس حضور او در همه جا، حتی در خطورات قلبی، مانع ارتکاب گناه است. عالم محضر خداوند است و در محضر خداوند گناه نکنیم.

أ رأیت الذی یُکذِّب بالدین فذلک الّذی یَدُعُّ الیتیم و لایَحُضُّ علی طعام المسکین (ماعون /1 و 2 و 3)

یتیم نوازی و سیر کردن گرسنگان از معروف ها و کارهای بسیار نیکی هستند که خداوند از مؤمنین می خواهد که مردم را امر به آن کارها کنند

ترجمه آیه: آیا کسی را که روز جزا را دروغ می‌شمرد دیدی؟ او همان کسی است که یتیم را با اهانت می‌راند و مردم را به طعام دادن به بینوا وا نمی‌دارد.

1- دین در این آیه به معنی معاد و روز قیامت است و دَع کردن به معنی دور کردن یک فرد از خود به صورت بی‌ادبانه است و حَضّ نمودن به معنی ترغیب کردن فردی برای یک کار است.

2- یکی از اصول مسلّم ادیان آسمانی اصل اعتقادی معاد است و تکذیب آن در تمام ادیان آسمانی کفر محسوب می‌شود ولی خداوند در این آیات اهانت به یتیم و حتی کوتاهی در تشویق مردم به یک کار خوب مثل سیر کردن بینوایان را تکذیب معاد معرفی نموده است. چنین نگاه واقع بینانه و کاملاً ملموس و محسوس به موضوعات مهم اجتماعی دین اسلام را مترقی‌ترین دین زنده جهان قرار می‌دهد.

3- در قرآن رسیدگی به یتیمان بسیار تأکید شده است و یتیم نوازی از فرهنگ‌های مطلوب اسلامی است. شاید دلیل تأکید و توصیه بسیار زیاد منابع اسلامی به یتیمان به دلیل این باشد که یتیمان آسیب‌پذیرترین قشر جامعه می‌باشند که قادر به دفاع از حقوق خود نمی‌باشند.

4- در روایات معصومین آثار زیادی برای یتیم‌نوازی ذکر شده است و از آن جمله نرمی دل در دنیا، پاداش اخروی و جلب رضایت خداوند است. خداوند در قلب‌های شکسته حاضر است و کسانی که با فقرا و صاحبان دل شکسته همنشین می‌شوند در حقیقت با خداوند هم‌نشین شده و به او نزدیک شده‌اند.

5- در روایتی از پیامبر گرامی اسلام یتیم معنوی مهم‌تر از یتیم از طرف پدر و مادر توصیف شده است. یتیم معنوی کسی است که از امام خودش جدا افتاده است و از نظرات امامش بی‌اطلاع باشد.

6- یکی از مصادیق صریح امربه معروف که در این آیه به آن اشاره شده است تشویق مؤمنان به اطعام مساکین و نیازمندان است. بنده نقدی بر آنچه که امروز در جامعه به عنوان نهی از منکر و یا امر به معروف دیده می شود ندارم و به نظرم دقت نظر عمیق و منصفانه می طلبد که بتوان نقاد خوبی بود ولی با الهام از این آیه می شود به صراحت گفت که در حال حاضر  مصادیقی مانند سیر کردن گرسنگان و یا توجه به یتیمان و قشر آسیب پذیر جامعه هنوز موضوع امر به معروف و نهی از منکر جامعه نشده است و دغدغه آمران و ناهیان و آنها که به مسائل جامعه حساس هستند چنین موضوعاتی نیست.