اگر انسان ظاهرسازی هم بکند ولی از وجدان خود نمی‌تواند فرار کند.

بسم الله الرحمن الرحیم

  بَل الانسانُ‌علی نَفْسه بَصیرةٌ و لَو ألْقی معاذیره (قیامت / 14 و 15)

 ترجمه آیه: بلکه انسان بر (نیک و بد) نفس خویش آگاه است هر چند عذرها و بهانه‌هایی را بتراشد (و خودش را فریب دهد) .

1. یکی از شاهدهای روز قیامت خود انسان و اعضاء و جوارحش می‌باشد. «انسان برکرده‌های خود آگاه است» این آیه با بیان این مطلب از گفته قبلی خود نوعی اعراض نموده است اینکه «به انسان نسبت به اعمال ما قدّم خودش آگاهی داده خواهد شد». یعنی خود انسان به کرده های خود آگاه است و نیازی به آگاهی دادن نیست.

2. این علم، علم حضوری است و تردید بردار و خطاپذیر نیست. علم زمانی احتمال خطا در آن است که با واسطه باشد اگر دانش انسان بدون واسطه و مستقیم باشد (مثل علم انسان به درد پای خود) خطاپذیر نیست. ولی دکتری که از طریق عکس و یا سی تی اسکن و آزمایش و امثال آن به مشکلی در پای یک نفر علم پیدا می کند احتمال اینکه اشتباه کرده باشد هست.

3. عذر و بهانه واقعی،‌گناه را از بین می‌برد ولی عذر و بهانه ظاهری اثری ندارد و منظور از عذر آوردن در این آیه بهانه‌تراشی است برای خلاصی از عواقب اعمال و به هیچ وجه منظور ارائه عذر واقعی نیست.

4. به این آیه در خصوص اخلاص که امری قلبی و باطنی است نیز استدلال شده است. در روایتی امام صادق (علیه‌السلام) معنای این آیه را اعم از قیامت و حسابرسی آخرت گرفته و فرموده است:«ما یَصْنع أحدکم أن یُظهِر حَسَناً و یَسرَّ سیئاً ألَیس اذا رَجَعَ الی نفسه یعلم أنَّه لیس کذلک واللهُ سبحانه یقول: «بل الانسان علی نفسه بصیرة» إنّ السّریرة اذا صَلُحَت قَویت العلانیه» هرگاه یکی از شما ظاهر خود را بیاراید و در پنهانی گناه کند آیا وقتی به خود رجوع کند نمی‌بیند که اینگونه نیست؟ همانگونه که خداوند فرموده است: «بلکه انسان بر نفس خویش آگاه است» هنگامی که باطن انسان صالح گردد ظاهرش نیز تقویت می‌گردد.