هنر غیر متعهد ابزاری مهم برای انحطاط جوامع در طول تاریخ بوده است.

بسم الله الرحمن الرحیم

فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلًا جَسَدًا لَّهُ خُوَارٌ فَقَالُواْ هَاذَا إِلَاهُکُمْ وَ إِلَاهُ مُوسىَ‏ فَنَسی (طه/88)

ترجمه آیه: پس براى آنان پیکر گوساله‏اى که صدایى داشت بیرون آورد، و [او و پیروانش‏] گفتند: «این خداى شما و خداى موسى است، و [پیمان خدا را] فراموش کرد.»

1-      کلمه" اخرج" دلالت بر رونمایی اثر دارد و اینکه کیفیت ساختن گوساله پنهانى و دور از مردم بوده است و کلمه" جسد" به معناى جثه‏اى است که جان نداشته باشد، این نیز دلالت دارد بر اینکه گوساله مذکور بى‏جان بوده، و در آن هیچ اثرى از آثار حیات نبوده، و کلمه" خوار"- به ضمه خاء- به معناى آواز گوساله است.

2-     وقتی بنی اسرائیل مطلع شدند که از مصر می روند و دست فرعون و فرعونیان به آنها نخواهد رسید زنان به بهانه های مختلف طلاهای اهل مصر را امانت گرفتند و با خود بردند و این روحیه از اسرائیلی ها بعید نیست. ولی بعد از مدتی از آن طلاها احساس سنگینی گردند و همه را دور ریختند و سامری همه را جمع کرد و از آنها گوساله ای ساخت که از دهانش صدای گاو خارج می شد. و همین یک ویژگی باعث فریفته شدن بنی اسرائیل شد.

3-     یک معبود واقعى حد اقل باید بتواند سؤالات بندگانش را پاسخ گوید آیا تنها شنیده شدن صداى گوساله از این مجسمه طلایى، صدایى که هیچ اراده و اختیارى در آن احساس نمى‏شد مى‏تواند دلیل پرستش باشد. و به فرض که پاسخ سخنان آنها را هم بدهد، تازه موجودى مى‏شود همچون یک انسان ناتوان که مالک سود و زیان دیگرى و حتى خودش نیست آیا با این حال مى‏تواند معبود باشد؟

4-    معمولا در برابر هر انقلابى، یک جنبش ضد انقلابى که سعى مى‏کند دستاوردهاى انقلاب را در هم پیچیده و جامعه را به دوران قبل از انقلاب برگرداند وجود دارد، دلیل آن هم چندان پیچیده نیست، زیرا با تحقق یک انقلاب تمام عناصر فاسد گذشته یک مرتبه نابود نمى‏شوند، معمولا تفاله‏هایى از آن باقى می مانند که براى حفظ موجودیت خویش به تلاش برمى‏خیزند و با تفاوت شرائط و کمیت و کیفیت آنها، دست به اعمال ضد انقلابى آشکار یا پنهان مى‏زنند. در جنبش انقلابى" موسى بن عمران" به سوى توحید و استقلال و آزادى بنى اسرائیل، سامرى سردمدار این جنبش ارتجاعى بود.

او که- مانند همه رهبران جنبشهاى ارتجاعى- به نقاط ضعف قوم خود به خوبى آشنا بود و مى‏دانست با استفاده از این ضعفها مى‏تواند غائله‏اى به راه اندازد، سعى کرد گوساله‏اى بسازد و با استفاده از تمام ضعفهاى روانى و فرصتهاى مناسب زمانى و مکانى، برنامه ضد توحیدى خود را آغاز کند، و آن چنان ماهرانه مواد آن را تنظیم نمود که در مدت کوتاهى اکثریت قاطع جاهلان بنى اسرائیل را از راه و رسم توحید منحرف ساخت و به شرک کشاند. این توطئه هر چند به مجرد بازگشت موسى و قدرت ایمان و منطق او در پرتو نور وحى خنثى شد، ولى فکر کنیم اگر موسى بازنگشته بود چه مى‏شد؟ (تفسیر نمونه، ج‏13، ص: 278)

5-     بزرگ‏ترین خطرى که هر امّت و انقلابى را تهدید مى‏کند، ارتجاع، ارتداد و انحراف فرهنگى و عقیدتى است. باید از هنرى که با جامعه‏شناسى و روانشناسى همراه است، ولی به ارزشهای جامعه اش متعهد نیست ترسید. هنر بسیار تاثیرگزار است و مخاطبش همه اقشار جامعه است.

اگر آن زمان هنر مجسمه سازی مطرح بوده است امروز در جهان، هنر فیلم و سینما کمر همت بر ارتجاع و بازگرداندن جامعه به منجلاب فساد و تباهی بسته است؛ ارتجاعی از جنس روشفکری.

انبیا که طعم مناجات با خدا را چشیده اند بهترین سنبل عاشقی هستند

بسم الله الرحمن الرحیم

وَ مَا أَعْجَلَکَ عَن قَوْمِکَ یَامُوسىَ‏؛  قالَ هُمْ أُوْلَاءِ عَلىَ أَثَرِى وَ عَجِلْتُ إِلَیْکَ رَبّ‏ لِترْضىَ‏(طه/83 و 84)

ترجمه آیات: و اى موسى، چه چیز تو را [دور] از قوم خودت، به شتاب واداشته است؟ گفت: «اینان در پى منند، و من- اى پروردگارم- به سویت شتافتم تا خشنود شوى.»

1-      قصه از این قرار بود که بعد از مرگ فرعون و مستقل شدن بنی اسرائیل، از حضرت موسی درخواست شد که از خداوند طلب قانون و شریعت نماید تا بر اساس آن زندگی اجتماعی جدید آغاز گردد. حضرت موسی برای ایجاد اعتماد و با امر خداوند، هفتاد نفر از قوم بنی اسرائیل را برای اخذ احکام الهی به میعادگاه طور برد. ولى از آنجا که مناجات با پروردگار و شنیدن وحى موسى را بی تاب کرده بود، آن چنان که سر از پا نمى‏شناخت، با سرعت این راه را پیمود، و قبل از دیگران تنها به میعادگاه پروردگار رسید. خداوند علت تنها آمدن موسی را از او سوال می کند و آن حضرت ضمن بیان این مطلب که تنها نیست و قومش پشت سرش می آیند و به زودی به او خواهند پیوست دلیل با عجله آمدن خودش را جلب رضای خداوند بیان می کند.

2-     براى آنها که از مساله جاذبه عشق خدا بى‏خبرند گفتار موسى در پاسخ سؤال پروردگار پیرامون عجله او در شتافتن به میعادگاه پروردگار ممکن است عجیب آید ولى عاشقان با تمام وجود این حقیقت را درک کرده‏اند که:

وعده وصل چون شود نزدیک             آتش عشق تیزتر گردد

عاشقان  به خوبى مى‏دانند که چه نیروى مرموزى موسى را به سوى میعادگاه" اللَّه" مى‏کشید و آن چنان با سرعت مى‏رفت که حتى قومى را که با او بودند پشت سر گذاشت.موسى پیش از آن حلاوت وصال دوست و مناجات با پروردگار را بارها چشیده بود، او مى‏دانست که تمام جهان برابر یک لحظه از این مناجات نیست.

3-     امام صادق (ع) مى‏فرماید: المشتاق لا یشتهى طعاما، و لا یلتذ شرابا، و لا یستطیب رقادا، و لا یانس حمیما و لا یاوى دارا و یعبد اللَّه لیلا و نهارا، راجیا بان یصل الى ما یشتاق الیه ... کما اخبر اللَّه عن موسى بن عمران فى میعاد ربه بقوله وَ عَجِلْتُ إِلَیْکَ رَبِّ لِتَرْضى‏:

" عاشق بیقرار نه میل به غذا مى‏کند، نه از نوشیدنى گوارا لذت مى‏برد، نه خواب آسوده دارد، نه با دوستى انس مى‏گیرد و نه در خانه‏اى آرام خواهد داشت ... بلکه خدا را شب و روز بندگى مى‏کند، به این امید که به او (اللَّه) برسد ... آن چنان که خداوند از موسى بن عمران در باره میعادگاه پروردگارش نقل مى‏کند" وَ عَجِلْتُ إِلَیْکَ رَبِّ لِتَرْضى‏" 

مؤمن شدن مهم است ولی از آن مهم تر مؤمن ماندن است

بسم الله الرحمن الرحیم

وَ إِنىّ‏ لَغَفَّارٌ لِّمَن تَابَ وَ ءَامَنَ وَ عَمِلَ صَالِحًا ثُمّ اهْتَدَى‏ (طه/82)

ترجمه آیه: و به یقین، من آمرزنده کسى هستم که توبه کند و ایمان بیاورد و کار شایسته نماید و سپس به راه راست گام نهد.

1.       " غفار" صیغه مبالغه است و نشان مى ‏دهد که خداوند انسان گنهکار را نه تنها یک بار که بارها مشمول آمرزش خود قرار مى‏ دهد. به چند شرط: اول اینکه روح انسان با توبه کردن و پشیمانی از گناه از آلودگی پاک شود. دوم اینکه  نور ایمان جایگزین تاریکی های گناه گردد و انسان کلام حق را بپذیر هرچند مخالف خواسته دلش باشد. سوم اینکه نشانه های ایمان واقعی که عمل صالح است در او دیده شود. و چهارم اینکه بر این مسیر درست ثابت قدم باشد.

2.     توبه و ایمان و عمل صالح و ثبات قدم در هر شخصی متناسب او می باشد. اگر گناه شخصی شرک و کفر باشد توبه اش زدودن شرک و بت پرستی از دل است و ایمانش توحید و قبول حق و عمل صالحش پذیرفتن و اجرای امر و نهی خداوند و ثبات قدمش آلوده نشدن به شرک و بت پرستی. و اگر گناه شخصی ترک نماز باشد توبه اش نیز متناسب آن خواهد بود.

3.     تمام مفاهیم این آیه آشنا می باشد و نیاز به توضیح ندارد مگر جمله « ثم اهتدی ». یکی از معانی این جمله ثبات قدم در مسیری است که انتخاب نموده است یعنی ایمان و عمل صالح. معنی دوم آن پیروی از امر ولایی پیامبر و اطاعت از اوست. امام باقر علیه السلام فرمود: منظور از جمله" ثُمَّ اهْتَدى‏" هدایت به ولایت ما اهل بیت است و بعد اضافه می فرمایند که: " به خدا سوگند اگر کسى تمام عمر خود را در میان رکن و مقام (نزدیک خانه کعبه) عبادت کند، و سپس از دنیا برود در حالى که ولایت ما را نپذیرفته باشد خداوند او را به صورت در آتش جهنم خواهد افکند".

4.     قوم بنی اسرائیل هم گرفتار فسق بودند و گناهان زیادی مرتکب می شدند و هم به بت پرستی آلوده شدند و گوساله پرست شدند و هم در ولایت پذیری و اطاعت از امر حضرت موسی و هارون نمی کردند. پس "ثم اهتدی" شامل ثبات قدم در ترک گناه و انجام اعمال صالح است و هم شامل توبه از شرک و بت پرستی و ایمان به خدای واحد و اطاعت از امر اوست و هم شامل اطاعت از امر ولایت موسی و جانشین او هارون می شود.

5.     اهمیت ولایت پذیری در مقایسه با سه معنی دیگر بسیار بیشتر است و لذا امام باقر (ع) ولایت پذیری را تاکید فرموده و نیز کاربرد آن در زمان خود که اطاعت از امر ائمه (ع) است را گوشزد نموده اند.  براى اینکه بدانیم ترک این اصل تا چه حد مرگبار است، کافى است آیات بعد را بررسى کنیم، که چگونه بنى اسرائیل به خاطر ترک ولایت و عدم پیروى از موسى و جانشینش هارون گرفتار گوساله‏پرستى و شرک و کفر شدند.

عدالت تکوینی و دادن امکانات عادلانه مقدمه عدالت تشریعی و تعیین تکلیف عادلانه است

بسم الله الرحمن الرحیم

قَالَ فَمَن رَّبُّکُمَا یَامُوسىَ‏؛ قَالَ رَبُّنَا الَّذِى أَعْطَى‏ کلَ شىْءٍ خَلْقَهُ ثمُ‏ هَدَى‏(طه/49 و 50)

ترجمه آیات: [فرعون‏] گفت: «اى موسى، پروردگار شما دو تن کیست؟» [موسی] گفت: «پروردگار ما کسى است که هر چیزى را خلقتى که درخور اوست داده، سپس آن را هدایت فرموده است.»

1.       در این سخن کوتاه، موسى اشاره به دو اصل اساسى از آفرینش و هستى مى‏کند که هر یک دلیل مستقل و روشنى براى شناسایى پروردگار است: نخست اینکه خداوند به هر موجودى آنچه نیاز داشته بخشیده است. مساله دوم: مساله هدایت و رهبرى موجودات است که قرآن آن را با کلمه" ثم" در درجه بعد از تامین نیازمندیها قرار داده است.

2.     کلمه هدایت به معناى این است که راه هر چیز را به آن طورى نشان دهیم که او را به مطلوبش برساند، و یا لا اقل راهى که به سوى مطلوب او منتهى مى‏شود به او نشان دهیم و برگشت هر دو معنا به یک حقیقت بر مى‏گردد و آن عبارت است از نوعى رساندن مطلوب، حال یا رساندن به خود مطلوب، و یا رساندن به طریق منتهى به آن.

3.     آنچه در نزد فرعون مطرح بود، ربوبیّت بود، نه الوهیت و خالقیت، زیرا او ادعاى خالقیت نمى ‏کرد و خود نیز الهه داشت، سایر کفّار نیز «الله» را بعنوان خالق قبول داشتند، بلکه ادعاى فرعون، رهبرى و حاکمیّت مطلقه خودش بود، از این روى موسى علیه السلام در جواب فرمود: خالق، مدبّر و حاکم هستى یکى است.

4.     در بین همه بت پرستان این اصلی مسلم بود که آفریدگار تمامى عالم لله است و الله حقیقتى بزرگتر از آن است که عقل بشر آن را درک کند و یا کسى با عبادت خود متوجه او شده، و یا با انجام مناسکی به او تقرب جوید، پس او را نباید اله و رب خود گرفت، بلکه واجب آن است که در عبادت متوجه بعضى از مقربین درگاهش شد و براى آن واسطه قربانى کرد، تا او آدمى را به خدا نزدیک نموده، در درگاهش شفاعت کند، و این واسطه‏ها همان آلهه ها و ارباب ها هستند، و خداى سبحان نه اله است و نه رب، بلکه او اله آلهه و رب ارباب است.  

5.     همه‏ ى انبیا مردم را دعوت به توحید کرده و تنها راه کمال و هدایت را از جانب خدا دانسته‏ اند: حضرت ابراهیم علیه السلام فرمود: «الَّذِی خَلَقَنِی فَهُوَ یَهْدِینِ» «3»، خدایى که مرا آفرید پس او مرا هدایت کرد. موسى علیه السلام فرمود: «أَعْطى‏ کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى‏» «4» او به هر چیز آفرینش داده و هدایت کرد و حضرت محمّد صلى اللَّه علیه و آله فرمود: «الَّذِی خَلَقَ فَسَوَّى، وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدى‏» «5» خدایى که آفرید سپس تعدیل کرد و کسى که اندازه گرفت و هدایت کرد.

6.     این آیه رابطه تکوین و تشریع را که یکی از اساسی ترین بحث های تربیت است بصورت بسیار ساده و زیبا بیان می کند. یعنی ابتدا باید تمام امکانات لازم برای رسیدن به مقصد در اختیار موجود قرار گیرد و سپس از او خواسته شود تا خود را به اهداف مد نظر برساند. و نیز این آیه تعریف درستی از عدالت تکوینی و عدالت تشریعی ارائه می دهد به این معنی که عدالت تکوینی عبارت است از اعطای آنچه که در حد ظرفیت وجودی یک شیئ، برای هدایتش به سمت کمال نیاز دارد. عدالت تشریعی عبارت است از تعیین وظایفی در حد وسع و توان هر فرد که برای رسیدن به هدف خلقت نیازمند است. 

کسی که نگران هدایت فرزند و یا دانش آموز خود نیست مربی نیست

بسم الله الرحمن الرحیم

قَالَ لَا تخَافَا إِنَّنىِ مَعَکُمَا أَسْمَعُ وَ أَرَى‏(طه/46)

ترجمه آیه: فرمود: «مترسید، من همراه شمایم، مى‏شنوم و مى‏بینم.»

1.       موسى و برادرش هنگام رفتن به سوی فرعون از دو چیز بیم داشتند، نخست آنکه فرعون قبل از آنکه سخنانشان را بشنود شدت عمل به خرج دهد و آنها را بکشد و یا بعد از شنیدن بلافاصله و بدون مطالعه دست به چنین اقدامى بزند و یا عذاب قوم بنی اسرائیل را زیاد کند و حرفی بزند و بی ادبی نسبت به خداوند نماید که سزاوار نیست. خلاصه آنها از جان خود نمی ترسیدند و ترسشان از نا تمام ماندن ماموریتی بود که خداوند بر عهده آنان گذاشته بود. على (ع) در این باره می فرماید: «روى رستگارى نبیند آن که راهى جز راه من رود. از آن روز که حق را شناخته‏ام در آن شک نکرده‏ام. موسى نیز بر جان خود نمى‏ترسید ترس او از غلبه نادانان و فرمانروایى گمراهان بود».

2.     ترس از ویژگی های انسان است و پیامبران هم از این امر مستثنی نیستند و ترس نقیصه نیست. علم انبیا محدود است و در حدی است که خداوند مصلحت می داند که داشته باشند و همین امر باعث می شود که نسبت به عاقبت کار نگران باشند و بترسند. آنچه عیب است خشیت از غیر خداوند است. و انبیاء (ع) فقط در مقابل خداوند خاشعند و از خشیت در مقابل غیر خداوند منزهند. خشیت رفتاری است که انسان ها به دلیل ترس درونی از خود نشان می دهند. مثلا در مقابل صاحب قدرت متواضع می شوند از گفتن حق پرهیز می کنند.

3.     وقتی ما یقین کنیم که خداوند سمیع و بصیر است و به اعمال ما و همه آگاه است، این باعث می شود اولا عالم را محضر خدا بدانیم و در محضر خداوند گناه نکنیم و ثانیا طبق این آیه روح امید در دل انسان زنده می شود. ایمان به حضور در پیشگاه خداوند و یقین به امدادهاى الهى، عامل شجاعت و روحیه یافتن مؤمنان است.

4.     حضرت موسی ماموریت داشت فرعون را هدایت کند و او را با خداوند خالق آشنا سازد. خداوندی که زنده می کند و میمیراند و سپس در قیامت محشور می سازد. در حقیقت با امر خداوند حضرت موسی معلم و مربی فرعون شده بود. ترس مربى از آینده کسی که تربیتش می کند طبیعى است. اگر کسی مسئول تربیت انسانی شد چه به عنوان پدر و مادر و چه به عنوان معلم و دبیر و استاد دانشگاه و در دلش نسبت به مسئولیت خود نگران نبود مربی نیست.

صلابت در مواضع همراه با رعایت ادب، نرمی و مدارا در برخورد

بسم الله الرحمن الرحیم

فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَّیِّنًا لَّعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یخَشىَ‏(طه/44)

ترجمه آیه: و با او سخنى نرم گویید، شاید که پند پذیرد یا بترسد.

1.       کلمه" تذکر" به معناى قبول یادآورى و ایمان آوردن است و کلمه خشیت به معناى مقدمه آن قبول و ایمان است، وبه دلیل ترس از مجازات الهی عدم مخالفت با دعوت پیامبر است. پس معنی آیه این می شود که:  شاید او ایمان بیاورد و یا نزدیک به ایمان آوردن شود و حد اقل بعضى از خواسته‏هاى شما را اجابت کند. (ترجمه المیزان ج 14، ص 213)

2.     در کتاب علل به سند خود از ابن ابى عمیر روایت کرده که گفت: به موسى بن جعفر (ع) عرض کردم: از معناى آیه" اذْهَبا إِلى‏ فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغى‏ فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشى‏" برایم بفرما، فرمود: اما جمله" فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَیِّناً" معنایش این است که او را به اسم صریح نخوانید، بلکه به کنیه بخوانید و بگویید" یا ابا مصعب" چون کنیه فرعون ابو مصعب و نامش ولید بن مصعب بود، و اما جمله" لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشى‏" را براى این فرمود تا موسى به رفتن حریص‏تر شود، و گر نه خداى تعالى مى‏دانست که فرعون نه متذکر مى‏شود و نه مى‏ترسد، مگر وقتى که عذاب را ببیند، هم چنان که خود خداى تعالى فرمود: "آن گاه که دچار غرق شد، گفت: ایمان آوردم که معبودى نیست جز همان خدایى که بنى اسرائیل به وى ایمان آوردند، حالا دیگر تسلیمم" و خداى تعالى هم ایمانش را قبول نکرد، و فرمود: حالا؟ بعد از آن عصیانها که قبل از این کردى و از مفسدین بودى؟

3.     از این آیه فهمیده می شود که اولین مرحله نصیحت و یا امر به معروف و نهی از منکر، برخورد ملایم و توأم با مهر و عواطف انسانى است، و توسل به خشونت مربوط به مراحل بعد است. از نظر آقای قرائتی در تفسیر نور شروع تربیت و ارشاد باید از طریق گفتگوى صمیمانه باشد. حتّى با سرکش‏ترین افراد نیز باید ابتدا با نرمى و لطافت سخن گفت. امیدها در نرمى است، و انتظارى از خشونت نمى‏رود.

4.     هر چند اکثر مفسرین این آیه را به معنی مدارا و رفق با طغیانگران معنی کرده اند و گفته اند اولین قدم در برخورد حتی با طاغی ترین و یاغی ترین انسان ها برخورد صمیمی است ولی به نظر بنده این آیه آنگونه که مفسرین تعمیم داده اند قابل تعمیم نیست و با توجه به اینکه خداوند این نحوه برخورد را فقط در قبال فرعون خواسته و در باره قبطیان و آل فرعون چنین چیزی نگفته است نتیجه می گیریم که تغییر و اصلاح نظر ائمه کفر و افراد مؤثر بسیار مهم است زیرا ایمان آوردن او اسباب هدایت خیلی ها را فراهم می آورد.

5.     یحیى بن معاذ بدرگاه خدا عرض مى‏کرد: این است مدارایى تو با کسى که ادعاى خدایى مى‏کند. چگونه است مدارایى تو با کسى که ادعاى بندگى مى‏کند؟

6.     مذاکره حضرت موسی با فرعون، ابر قدرت طغیانگر زمان که ادعای خدایی می کرد همراه با رعایت ادب و احترام بوده است. رعایت ادب خواسته خداوند از حضرت موسی بود. رعایت ادب به معنی کوتاه آمدن از مواضع نیست و خوشرویی و صمیمیت می تواند همراه با صلابت در مواضع باشد. در صورت عدم تاثیر برخورد نرم، باید با استفاده از ابزارهای دیگر طغیانگران را مهار نمود.

یاد خدا رکن اصلی مبارزه با طاغوت و تبلیغ دین

بسم الله الرحمن الرحیم

 وَ لَا تَنِیَا فىِ ذِکْرِى(طه/42)

ترجمه آیه: و در یادکردنِ من سستى مکنید.

1.       کلمه" تنیا" از" ونى" به معناى فتور و سستى است و از لوازم آن تنبلی، نرمی، ناتوانی و سهل انگاری است. سستی مانع هرگونه برنامه ریزی، تصمیم و عمل است و نمی گذارد شخص به هیچ هدف و مقصودی برسد در  حالی که هرکس سعادت و برتری بخواهد باید تلاش کند و خود را به زحمت بیاندازد.

2.      منظور از ذکر و یاد خدا دو امر می تواند باشد یکی تبلیغ دین و رساندن پیام خداوند به مخاطبان و گاه منظور همان ذکر خداست که باعث تربیت نفس انسان مى‏شود تا بتواند سختیهاى رسالت را تحمل کند، زیرا اجراى امر نبوت با مشکلات بسیار توأم است و گذشتن از این مشکلات جز با یاد و ذکر خدا میسر نیست، زیرا یاد خدا سبب آرامش دل مى‏شود و اراده را استوار مى‏نماید.

3.     از نظر علامه طباطبایی مناسب‏تر به سیاق آیه معنی اول ذکر است یعنی دعوت به ایمان به خداى تعالى و سستى نکردن و کوتاهى ننمودن در رسانیدن پیغام خدا و امر و نهی خدا به مردم و دعوت مردمان به پرستش و ستایش او. صاحب مجمع البیان به استناد کلام ابن عباس و سدی و محمد بن کعب همین معنی را برای ذکر انتخاب کرده است. و ابن کثیر از مفسران اهل سنت به استناد کلام ابن عباس معنی دوم را پسندیده است. البته در جمله نقل شده از ابن عباس واژه رسالت وجود ندارد و بعدا به نقل از علی بن ابی طلحه به آن اضافه شده است."ابن عباس گوید: یعنى در اداى رسالتم سستى نکنید. سدى گوید: یعنى در فرمان من سستى نکنید. محمد بن کعب گوید: یعنى ترس از فرعون باعث نشود که در انجام دستورات من کوتاهى کنید."

4.     مفسرین معنی دوم ذکر را نیز در این آیه محتمل دانسته اند. یعنی خداوند به حضرت موسی فرموده است: در یاد من سستی نکنید یعنى‏ هر جا که می روید مرا فراموش نکنید و در اطاعت و عبادت من ثابت قدم باشید. چرا که سستى و ترک قاطعیت، تمام زحمات شما را بر باد خواهد داد، محکم بایستید و از هیچ حادثه‏اى نهراسید، و در برابر هیچ قدرتى، سست نشوید.

5.     پس مبلغ دین باید مصمم و نفوذناپذیر باشد و این با یاد خدا و مداومت بر آن حاصل می شود. دوری از یاد خدا یعنی توجه به دنیا و شهوات و وسوسه های نفسانی و شیطانی و آن باعث می شود انسان مرعوب کاخ و قدرت و هیبت طاغوت شود.

تربیت انسان ویژه

بسم الله الرحمن الرحیم

وَ اصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسىِ(طه/41)

ترجمه آیه: و تو را براى خود پَروردم.

1. کلمه اصطناع از صنع به معناى طلب ساختن چیزی است ولی معانی دیگری هم دارد از آن جمله می باشد: احسان و نیکویی کردن، تربیت کردن و پروردن کسی یا چیزی، برگزیدن برآوردن کاری از خود و خالص نمودن کسی یا چیزی برای خود.

   با توجه به تعدد معنی لغوی، معنی آیه می تواند موارد زیر باشد: 1- آن قدر به وى احسان کرد که وى را به او نسبت مى‏دهند، و مى‏گویند: این صنیع فلانى است و این نمک‏پرورده او است. 2- من تو را خالص براى خودم قرار دادم، و همه نعمتهایى که در اختیار تو است همه اینها از من و احسان من است، و در آن غیر من کسى شرکت ندارد، پس تو خالص براى منى. 3- ترا براى وحى و رسالت خویش برگزیدم و ترا آن چنان خالص گردانیدم که به اراده و محبت من حرکت کنى. بدیهى است که تبلیغ رسالت، باید به اراده و محبت خدا باشد. 4- ترا برگزیدم که میان من و مردم واسطه باشى، بطورى که در تبلیغ رسالت از جانب من بمنزله این باشى که گویا خودم با مردم سخن مى‏گویم. 5- برگزیدم و خاص ساختم تو را براى محبت خود، یعنى تو را دوست خود گرفتم و به الطاف خود مخصوص گردانیدم. 6- اى موسى تو را اختیار فرمودم براى اقامه حجت خود و گردانیدم تو را میان خود و بندگان تا آنکه تو در تبلیغ رسالت و مخاطبه با بندگان و احتجاج بر ایشان، قائم مقام من باشى بر وحى، که گویا من ایشان را مخاطب و احتجاج فرمایم. 7- تو را در این مراحل براى خودم تربیت کردم، یعنی موسى خالص شده براى خدا بود، غیر خدا را در او راهى و بهره‏اى نبود 8- وَ اصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی  لا یدرک و لا یوصف است، خوشا به حال موسى، یک بشر خاکى به مرحله‏اى از تکامل مى‏رسد که چنین خطابى از طرف خدا مى‏شنود. من تو را براى خودم پرورش دادم و ساختم 9- براى وظیفه سنگین دریافت وحى، براى قبول رسالت، براى هدایت و رهبرى بندگانم، تو را پرورش دادم و در کورانهاى حوادث آزمودم و نیرو و توان بخشیدم و اکنون که این ماموریت بزرگ بر دوش تو گذارده مى‏شود از هر نظر ساخته شده‏اى 10- " اصطناع" از ماده" صنع" به معنى اصرار و اقدام مؤکد براى اصلاح چیزى است یعنى تو را از هر نظر اصلاح کردم گویى براى خودم مى‏خواهم. 11- بعد از آزمون های زیاد چون دیدم ویژگی ها و اخلاق شریفی داری و لیاقت جانشینی مرا داری تو را از خواص خودم قرار دادم و تو را فقط برای خودم برگزیدم.

  2. به نظر می رسد تنوع معانی این آیه بیشتر به دلیل بیان هدف و انگیزه است که به وسیله مفسرین به خداوند نسبت داده شده است. لذا آیه بیش از دو معنی ندارد: الف- برگزیدن موسی به دلیل شایستگی ها 2- تربیت موسی به دلیل سختی ماموریت پیش رو. در معنی اول بیان نعمت های الهی مقدمه این کلام می شود که چون تو لیاقت نعمت ها را نشان دادی تو را برگزیدم و این معنی با سیاق آیه مناسب تر است و اکثر مفسرین با این معنی آیه همراه هستند.

3. چگونه خداوند یک انسان ویژه تربیت کرده است؟ آیا می شود از آن الگو برای تربیت انسان های خاص استفاده نمود؟ آیات قبلی نحوه تربیت یک انسان ویژه را بیان می کند. و چون قرآن کتاب هدایت است می توان از آن در تربیت سایرین هم الگوبرداری نمود. فقط کافی است فهم تاریخی و خصوصیات مربی و متربی را حذف و ویژگی ها و محدودیت های خود را به آن اضافه نمود.

4.  هیچ انسانی اهداف بزرگ را نمی تواند محقق سازد مگر اینکه خود را برای تحقق آنها تربیت کند یعنی ابتدا خود را بسازد بعد وارد گود مسئولیت اجتماعی گردد.

5.   این محبت‏ آمیزترین سخنى است که خداوند در حق این پیامبر بزرگ فرمود، و به گفته بعضى شبیه سخنى است که حکماء گفته‏اند ان اللَّه تعالى اذا احب عبدا تفقده کما یتفقد الصدیق صدیقه:  خداوند هنگامى که بنده‏اى را دوست دارد آن چنان از او تفقد مى ‏کند که دوست مهربان نسبت به دوستش.                     افرادی که قرار است ماموریتی بزرگ انجام دهند نیازمند روحیه هستند هر چند انسان تربیت شده ای مثل حضرت موسی باشد. اگر به عنوان مدیر، کسى را براى کارى اعزام مى‏کنیم، بکوشیم که روحیه او مالامال از عشق و احساس غرور و دلگرمى نسبت به ما، سازمان ما و اهدافی که برایش ترسیم کرده ایم  باشد.