اِنَّ سَعْیَکُم لَشَتّی (لیل /4 ) همانا تلاش شما پراکنده است.

چه کاری انجام دهیم؟ چرا کار را انجام دهیم؟ چگونه و با چه شرایطی کار را انجام دهیم؟

1.       این آیه با بیان این واقعیت که تنوع در تلاش و افعال انسانها بسیار زیاد است به حدی که شاید بتوان ادعا نمود که هیچ فعلی از انسان شبیه فعل انسان دیگر نیست، همه را به توجه به ماهیت و چگونگی افعال دعوت می‌نماید.

2.       تنوع در افعال و تلاش‌ها یا حاصل تنوع در ماهیت کارهاست (چه کاری انجام می‌دهیم؟) یا حاصل نیت کارهاست (برای چه انجام می‌دهیم؟) یا حاصل حواشی و محیط انجام کار است و یا حاصل کیفیت و کمیت کار است مثل پایداری و یا عدم پایداری.

3.       نتیجه توجه به انواع تلاش‌هایی که در اطراف ما انجام می‌گیرد و خود ما هم انجام می‌دهیم آماده شدن برای پاسخ به این سؤالهاست؟

الف) کاری که می‌کنیم کاری عبث است یا مضر است یا مفید؟

ب ) این کار گناهی و وزری بر گناهان ما می‌افزاید یا وزری از ما برمی‌دارد؟

ج ) کار برای بهشت است یا آتش دوزخ به همراه دارد؟

د ) رضای خداوند در آن وجود دارد یا صرفاً برای دنیا می‌باشد؟

هـ) آثاری پایدار دارد و باقیات الصالحات است یا کاری با آثار ناپایدار و یا سنتی زشت است که سالها آثار سوء خواهد داشت؟

و) آیا من شایسته انجام آن کار هستم ؟

4.       در تفکر مادی تنوع در کار ها حاصل یک عامل است و آن سود مادی و میزان درآمد می‌باشد و این آیه به صراحت چنین تفکر را مردود دانسته و برای افعال تنوع بسیار زیادی را قائل شده است.

     در حدیثی حضرت رسول اکرم(ص) می‌فرمایند: «الناس رجلان مُبتاعٌ‌ نَفْسَه فَمُعتِقُها وَ بایعٌ ‌نَفسَه فَموبِقُها» انسانها دو نوعند یکی آنکه (در این دنیا با عملکرد خود) خود را بخرد و آزاد کند و دیگری آنکه (با کسب گناه و به بطالت گذراندن عمر خود) خود را بفروشد و هلاک کند.

بل تُؤثِرُونَ الحیَاۀَ الدُّنیا ( اعلی / 17) ولی شما زندگی دنیا را ترجیح می‌دهید.

پرداخت زکاۀ مستحب و واجب وهرگونه پرداخت مالی در راه دین حب دنیا را در دل کم می کند

1.       تؤثرون از واژه ایثار گرفته شده و به معنای ترجیح یکی بر دیگری می‌باشد. خداوند در این آیه به صراحت خطاب به همة انسانها (که دلالت بر غالب دارد) می‌فرماید که شما زندگی دنیا را بر زندگی آخرت ترجیح می‌دهید.

2.       هر چند این آیه گزاره‌ای اخباری است و به ظاهر توصیفی از واقع را ارائه می‌دهد ولی لحنی توبیخی دارد و خداوند کسانی را که زندگی دنیا را بر آخرت ترجیح می‌دهند توبیخ می‌کند.

3.       عواملی که باعث می‌شود اکثر انسانها از آخرت غافل شوند و دنیا را بر آخرت ترجیح دهند عبارتند از:

الف) عدم اهتمام به تزکیه نفس و در نتیجه رسوب نمودن آلودگی‌ها و زنگارها بر آینه دل

ب ) عدم یاد خداوند و مداومت بر آن و در نتیجه دل بستن به غیر خداوند و سستی و بی‌رغبتی در انجام عبادات و کارهای خیری که نشانه ترجیح آخرت بر دنیا است.

ج ) نماز خاشعانه در مقابل خداوند باعث نشاط معنوی و میل به انجام کارهای خداپسندانه می‌شود و نبود چنین ارتباط عبادی با خداوند باعث تقدم امور محسوس و لذات دنیایی بر لذّات معنوی  مـیگردد.

د ) پرداخت زکات واجب و مستحب در راه خداوند و صرف مال برای رشد و پیشرفت امر دین و حل مشکل فقرا و نیازمندان باعث کنترل شهوات در انسان می‌شود و دل انسان را رقیق و برای پذیرش حق آماده می‌سازد و عدم پرداخت هرگونه مالی در راه خداوند برای نیازمندان و فقرا استعدادهای معنوی انسان را ضعیف می‌کند و حتی از بین می‌برد. تمرین گذشتن از مال بهترین تمرین تقدم آخرت بر دنیا می‌باشد.

4.       دو عامل آخر را در همین سوره به عنوان مهمترین عواملی که باعث غفلت انسان از آخرت شده است برشمرده است.

سَبـِّح إسْمَ رَبِّکَ الاعلی ( اعلی / 1 )

بر هر عالم و تحصیل کرده ای واجب است  شبهات و هر عیبی که به خداوند نسبت داده می شود  را پاسخ دهد

ترجمه آیه: نام پروردگار بلند مرتبه‌ات را از عیب و نقص پاک بدان

1. سَبِّح فعل امر است و خداوند با این امر برعهده بندگان وظیفه نهاده است. تسبیح خداوند به این معانی می تواند ‌باشد: الف) خداوند را عاری از هر عیب و نقصی دانستن و در نتیجه برتر از سایر موجودات قرار دادن. خداوند قادر است اما مانند هیچ صاحب قدرتی نیست. خداوند عالم است ولی هیچ  صاحبان علمی مانند او نیست. خداوند رحمن و رحیم است ولی هیچ صاحب رحمتی شبیه و مانند او نیست و... ب) تسبیح خداوند یعنی پاک کردن دل خود از هر گناهی تا حدی که دل آینه شود و غیر خداوند را هم آنگونه که هستند ببیند و در نتیجه همة اشیا در این عالم نشانه‌ای از خداوند می‌شوند و هیچکدام شایسته دل بستن (استقلالی) نیستند. ج) امر به تسبیح در این آیه امر به ذکر زبانی است یعنی گفتن «سبحان ربی الاعلی» در زبان و خداوند را با این عبارت یاد کردن که از کارهای بسیار ارزشمند و در نزد خداوند دارای پاداش فراوان است. این ذکر در سجده‌های نماز بسیار مؤکد است. د) تسبیح خداوند یعنی پاک کردن نفس از حبّ دنیا و شهوات و آلودگی‌ها به حدّی که بنده خالص خداوند شوی و در جامعه حضور تو تردید دل شکاکان را از بین ببرد و آنها را به خداوند نزدیک کند. این نوع تسبیح عملی می‌باشد و همه انبیا و اولیا الهی از این ویژگی برخوردار بودند. هـ) تسبیح خداوند یعنی تحصیل علم و معرفت با هدف تنزیه ساحت خداوند از هر شبهه‌ای که مطرح می‌گردد و یا نقیصه و عیبی که به خداوند نسبت داده می‌شود. در این معنا این آیه تکلیفی برعهده علما و دانشمندان مسلمان و مؤمن است که ساحت بی‌نقص و عیب خداوند را محافظت کنند.

2. انسان گاهی آینه دنیاست و دل هر انسانی با دیدن او به سمت دنیا میل می‌کند و گاهی آینه خداوند است و انسانها با دیدن او و قرار گرفتن در کنار او به یاد خداوند می‌افتند و به سمت دین میل پیدا می‌کنند. باید تلاش نمود که آینه خداوند شد.

فَأیْنَ تَذْهَبون ( تکویر / 26 )

چرا از ( هدف زندگی خود، قرآن، پیامبران، امام زمان، از وظایف و تکالیف و از عاقبت کار ) خود غافلیم؟

ترجمه آیه: پس شما به کجا می‌روید؟

1.       این آیه دربارة آنهایی است که غفلت وجودشان را گرفته است و خداوند با این سؤال در صدد زدودن غفلت است.

2.       روزی پیامبر اکرم(ص) تکه چوبی برداشت و بر روی زمین یک خط مستقیم کشید و خطوط زیادی در اطراف آن خط ترسیم نمود و سپس به خط مستقیم وسط اشاره کرد و فرمود این صراط مستقیم است. (خطوط دیگر انسان را به مقصد نمی‌رساند)

3.       منظور از راه رفتن در این آیه گذران عمر است و انسان با گذشت لحظات گو اینکه راهی را طی می‌کند. رونده این راه انسان است مبداء این راه خداوند است و مقصد آن نیز خداوند است و همة انسانها چه خوب و چه بد در مقابل خداوند توقف خواهند کرد تا پاسخگو باشند که عمرشان را چگونه صرف کرده‌اند. آنها که در صراط مستقیم گام نهاده‌اند و طبق خواسته خداوند زندگی کرده‌اند، به خداوند نزدیک خواهند بود و بقیه به تناسب خطاها و گناهان خود از رحمت الهی دور خواهند بود.

4.       در این راه جهل و غفلت مهلک است. غفلت و یا جهل از هدف زندگی، غفلت و یا جهل نسبت به حجت‌های تعیین شده از سوی خداوند برای یافتن راه مانند قرآن، پیامبران، امامان و عقل  و غفلت و یا جهل از وظایف و تکالیف و همچنین غفلت و یا جهل از عاقبت کار، همه این غفلت ها مهلک است.

5.       در این آیه خداوند به دلیل غفلت انسان از هدف زندگی، قرآن و پیامبران پرسیده است که «به کجا می‌روید؟»

6.  عالم راه را می یابد و از مسیر دور نمی شود گاهی اوقات هم علم حجاب می شود و مانع راه و گاهی هم عالم غافل می شود و در نتیجه خود را هلاک می کند. ولی دین اسلام هم دعوت به علم می‌کند و هم تلاش در زدودن غفلت دارد و هم برای انسان شور آفرین است که باعث می شود دیندار با نشاط طی طریق نماید و حتی اگر علم نیز باعث غفلت شود و دانش انسان مانع شناخت راه صحیح باشد دین حجاب علم را کنار زده راه را برای انسان می‌گشاید. 

عَلِمَت نَفْسٌ ما أحْضَرَتْ ( تکویر / 14 )

چهره ملکوتی (آن جهانی) اعمال برای انسان پوشیده است.

ترجمه آیه: در آن موقع هر کس می‌داند چه چیزی را حاضر کرده است.

1.       منظور از دانستن در روز قیامت احتمالاً یکی از این موارد باشد: الف. انسان بعضی از اعمال خود را فراموش می‌کند و در روز قیامت همه اعمال به یاد خواهد آمد. ب. بعضی از اعمال بعد از مرگ به انسان می‌رسند و در حقیقت سهمی از پاداش اعمال دیگران است که انسان به دلیلی در آنها نقش داشته است مثل اعمال خیر یا شر فرزندان. ج. چهره ملکوتی اعمال برای انسان پوشیده است ما میدانیم نمازی خوانده ایم و یا مثلا غیبتی کرده ایم اما حقیقت این اعمال چیست هیچ نمی دانیم.

2.       منظور از «ما أحضرت» اعمال، افکار، اعتقادات، ویژگیهای اخلاقی و ... است که هر فردی در دنیا برای خود فراهم نموده است.

3.       اعمال، رفتار و حتی عقاید و اخلاقیات ما یک صورت فانی دنیایی و مُلکی دارد مثل توحید و یا شرک ورزیدن، غیبت کردن، تهمت زدن و مؤمنی را رنجاندن و یا مشکلی را از مؤمنی حل نمودن،‌ به فقیر و یتیمی کمک کردن،‌حسادت ورزیدن و یا مهر ورزیدن و یک صورت باقی و ملکوتی دارد مثل یک هم‌نشین و مصاحب خوب و یا مثل درخت، سایه و آب زمزم و یا مثل مصاحب بد، زقّوم و آتش و غیره. در حدیثی پیامبر اکرم(ص) اعمال انسان را هم نشینان دائمی انسان معرفی کرده اند.

4.       از این آیه فهمیده می‌شود که نعمت‌ها و لذات بهشتی و یا عذاب دوزخی، همه،‌ چیزهایی است که آدمی خودش آماده و حاضر کرده است و تجسم اعمال خود انسان است و مجازات و یا پاداش الهی مانند دنیا قراردادی نیست که مثلاً با جرم انسان دوگانگی داشته باشد و در نتیجه مجازات معین در کشوری و یا حکومتی متفاوت با مجازات معین در کشور و یا حکومت دیگری باشد. اگر پرده‌ها برداشته شود باید انسان تعفن غیبت را حس کند و اذیّت شود و یا گرمای آتش دروغ را حس کند و بسوزد.

  

نجات انسان در گرو اعمال صالح است

کُلُّ نَفسٍ‌بما کَسَبَتْ رَهینةٌ  (مدثّر / 38)، هر کس در گرو اعمال خویش است.

1.       خداوند همة انسانها را به اعمال نیک و عبادات امر نموده و از انجام کارهای زشت و کفر ورزیدن نهی نموده است. همة انسانها در گرو انجام صحیح اوامر و ترک نواهی الهی هستند. اگر وظیفه خود را درست انجام دهند آزاد می‌شوند و الّا گرفتار خواهند بود. پس در حقیقت انسان در گرو اعمال صالحی است که انجام می‌دهد.

2.       اوامر و نواهی الهی تنها عبادات را شامل نمی‌شود بلکه با توجه به آیات و روایات می‌توان گفت که اوامر و نواهی الهی همه شئون زندگی بشر را شامل می‌شود. عقاید، افکار، گفتار، رفتار و اعمالی که انسان انجام می‌دهد باید مطابق خواست خداوند باشد تا انسان در روز قیامت از عذاب الهی نجات یابد.

3.       از این آیه به غیر از تهدید، یک بشارت هم می‌توان استفاده نمود و آن اینکه انسان مسئول کارهای خودش می‌باشد و بخاطر اعمال دیگران در صورتی که در آن مشارکت نداشته باشد مؤاخذه نخواهد شد. اعمال همسر، فرزندان، زیردستان و دوستان و آشنایان برعهده خود آنهاست و وزر دیگران بر دوش هیچ انسانی نخواهد بود.

4.       قانون دیگری که از آیه می‌توان استنباط نمود این است که بهره هر کس در آخرت به اندازه سعی و کوشش اوست و آرزوها و آمال و خیال و وهم منشأ هیچ خیری برای انسان نخواهد بود.

5.       آخرین اصل مستفاد از این آیه می‌تواند این باشد که خداوند به هر کس در برابر اعمالش جزای کامل خواهد داد و کمتر از تلاش و سعی انسان، پاداش داده نخواهد شد.

مؤمنین از لغو و غیرمؤمنین از نصیحت گریزانند

فَما لَهُم عن التَّذکرةِ معرضین (مدثّر / 49)، پس چرا از نصیحت روگردانند؟

1.       در این آیه منظور از «تَذْکِره» قرآن است. خداوند قرآن را کتاب نصیحت معرفی می‌کند.

2.       طبق نظر قرآن شخص مؤمن از لغو و هر امر بیهوده و بی‌ثمر گریزان و روگردان است و شخص مجرم از نصیحت و موعظه گریزان است و اعراض می‌کند. انسانها فطرتاً از ارتکاب حرام و شکستن مرزهای تعیین شده توسط خداوند ناراحت و با انجام کار نیک و حلال مأنوس هستند ولی با انجام گناه و تکرار آن ذائقه فطری انسان تغییر می‌کند تا به حدی می‌رسد که حتی از شنیدن حرف خوب گریزان می‌شود.

3.       بر خلاف عده‌ای که از شنیدن نصیحت بسیار ناراحت می‌شوند سعی کنیم در زندگی زمانی را برای شنیدن مواعظ و نصایح اختصاص دهیم. در خانه‌مان مجلس وعظ برپا کنیم در اماکنی که مجلس وعظ برپاست شرکت کنیم. خداوند کتاب خود را کتاب علم و دانش نام نمی‌نهد که با ارزش‌تر و به تعبیر امروزی ها با کلاس تر جلوه کند؛ کتاب قرآن را کتاب وعظ می‌خواند زیرا جایگاه وعظ نزد خداوند رفیع است.

4.       قرآن علت اصلی گریزان بودن عده‌ای از نصایح و مواعظ قرآن را دو امر می‌داند: عدم ایمان به پیامبر اسلام و رسالت آن حضرت که در نتیجه آن از خداوند می‌خواستند که برای خود آنها کتابی نازل کند البته این علت را خداوند بهانه‌ای بیش نمی‌داند و می‌فرماید که حتی اگر به تک تک آنها قرآنی نازل می کردم باز ایمان نمی‌آورند. و علت دوم عدم ترس از آخرت است. که این نیز یا به دلیل غفلت از آخرت است و یا به دلیل عدم ایمان به آخرت.

     حضرت علی(علیه‌السلام) در فرازهایی از نهج‌البلاغه در مدح از قرآن می‌فرماید که قرآن نصیحت کننده‌ای است که فریب نمی‌دهد و .... و شفای بیماری‌های بزرگ انسان است؛ بیماری‌هایی چون گمراهی، کفر ،‌ نفاق و تباهی .

 

تکبّر باعث می‌شود که انسان از مسیر حق برگردد

ثُمَّ أدْبَر وَ اسْتَکْبَرَ  (مدثّر / 23)، سپس پشت کرد و تکبّر ورزید.

1.       آیه مربوط به شخصی به‌نام ولیدبن مغیره می‌باشد که در دوران جاهلیت جزو دانشمندان مکه به حساب می‌آمد. او نزد پیامبر(ص) آمد سورة سجده را شنید منقلب شد ولی تحت فشار ابوجهل و مشرکین قریش که با هم رفاقت داشتند، مجدداً به شرک برگشت و او بود که پیامبر را ساحر نامید. البته این تهمت بعدها بیشتر مدح رسول اکرم(ص) شمرده شد تا ذم و بدگویی؛ ولی در آن زمان بی‌حرمتی به آن حضرت بود.

2.       علت اینکه انسانها از مسیر حق رو برمی‌گردانند و با اینکه طعم شیرین راه حق را چشیده‌اند به مسیر انحرافی می‌روند، بیشتر دو امر است: 1- استکبار و خود بزرگ‌بینی 2- دوستان و همراهان بد که رابطه‌ای عاطفی و محکم بینشان وجود دارد. در زمان حاضر و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران وقتی علت ادبار و پشت کردن به ارزش‌های دینی و انقلابی را در افراد بررسی کنیم ردّ این دو عامل را می‌توان به وضوح یافت.

3.       عواقب پشت کردن به اسلام و راه حق عبارتند از: الف) فریب شیاطین را می‌خورند و با آنها همراه می‌گردند. شاید هم شیاطین بلافاصله دور آنها را پر می‌کنند. ب) از نظر روحی – روانی تحت فشار قرار می‌گیرند و آرامش خود را از دست می‌دهند. ج) زندگی آنها دشوار و همراه با تنگنا می‌شود. (معیشتاً ضنکا) د) به خواری گرفتار می‌شوند. هـ) اعمالشان باطل می‌شود و) همواره از مسیر حق دورتر و دورتر می‌شوند.

4.       در این آیه از دو ویژگی ادبار و استکبار گزارش شده است که هر دو از حالات درونی انسان است. خداوند از حالات درونی ولید خبر می‌دهد و این از اعجازهای قرآنی است. البته این حالات به ندرت و گاهی به شکل غلط‌انداز در صورت و ظاهر انسان نیز نمایان می‌گردد.